Twórczość filmowa Trinh T. Minh-ha, urodzonej w Wietnamie i tworzącej w USA, reżyserki, pisarki i kompozytorki, teoretyczki, profesorki na Wydziale Gender & Women Studies i Retoryki Uniwersytetu Berkeley w Kalifornii, została uhonorowana ponad 64 retrospektywami na całym świecie. W maju pięć jej filmów, poruszających tematy związane z tożsamością, przynależnością kulturową, teorią feministyczną i postkolonialną zostanie zaprezentowanych w ramach retrospektywy na 20. Millennium Docs Against Gravity. Przegląd będzie okazją do refleksji m.in. nad granicami dokumentalizmu filmowego. 

Obrazy na skrzyżowaniu kilku gatunków

Trinh T. Minh-ha w jednym wywiadów przyznała, że zawsze pracowała „na skrzyżowaniu kilku gatunków i kategorii”. Taki charakter ma już jej pierwszy film „Reasamblaż” (Reassemblage, USA, Senegal, 1982), zrealizowany w Senegalu, będący dziś klasyką krytyki filmu etnologicznego, w którym twórczyni próbowała przełamać „nawyk nadawania znaczenia każdemu pojedynczemu znakowi”, kompilując obrazy wiejskiego życia w Senegalu z subiektywnym, autorefleksyjnym kobiecym głosem zza kadru. „Niektórzy określają ten film jako dokumentalny. Ja określam go nie-sztuką, nie-fikcją, nie-eksperymentem, nie-dokumentem” – wyjaśnia autorka „Reasamblaż’ (Reassemblage).

W programie zostanie zaprezentowany także uznawany za pierwszy fabularny film Trinh T. Minh-ha „Opowieść o miłości” (A Tale of Love, USA 1995, 107 min), który jest luźną adaptacją powieści poetyckiej Opowieść o Kieu (Kim Van Kieu), tak popularnej w Wietnamie jak historia o Romeo i Julii w kulturze Zachodu. Trinh przenosi tę opowieść do współczesnych czasów, tworząc postać Kieu jako współczesnej pisarki, imigrantki z Wietnamu mieszkającej w Stanach Zjednoczonych, pracującej także jako modelka. Voyeuryzm, erotyczna przyjemność wzrokowa, są wątkami, które organizują narrację filmu i składają się na zmysłowe, emocjonalne i intelektualne zobrazowanie miłości.

Wywiad jako „przerywanie władzy mówienia”

Hybrydyczność formy Opowieść o miłości (A Tale of Love, USA 1995) jest związana także z odczytaniem rozbudowanych dialogów między bohaterami jako wywiadów. Wywiad „przerywa władzę mówienia, wytwarza luki i objazdy, zapraszając do poruszania się w danym momencie w więcej niż jednym kierunku” – mówi Trinh T. Minh-ha, cytowana przez prof. dr hab. Małgorzata Radkiewicz, współkuratorkę retrospektywy, w książce „Refleksje zza kamery. Reżyserki o kinie i formie filmowej”.

W prezentowanym w ramach retrospektywy „Nazwisko Viet imię Nam” (Surname Viet Given Name Nam, USA 1989) wywiady z Wietnamkami, przetłumaczone na francuski, a następnie na angielski, posłużyły do stworzenia scenariusza filmu. Reżyserka zaprosiła do odtworzenia tak zebranych wypowiedzi imigrantki z Wietnamu mieszkające w USA. Aspekt odegrania zarejestrowanych wypowiedzi przez osoby, w których tekst wywołuje żywą emocjonalną reakcję, sprawia, że film łączy w sobie elementy fikcji i filmu dokumentalnego.

Ujęty w retrospektywie film „Zapominając Wietnam” (Forgetting Vietnam, USA 2015), nakręcony w technologii wideo w 1995 roku oraz w jakości HD i SD w 2012 roku, obejmuje odwołania do mitów, wietnamskiej rzeczywistości politycznej jak i historię technologii wizualnej. Dotyka traumy wojny w Wietnamie. Jej wspomnienia zostają przywołane przez świadków tamtych wydarzeń w 40. rocznicę zakończenia wojny, aby upamiętnić jej ofiary i oddać głos ocalałym.

W programie retrospektywy znajdzie się także najnowszy film Trinh „Co z Chinami?” (What About China ?, USA, Chiny 2022). Zdjęcia do filmu zostały wykonane na wiejskich terenach Chin w technologii zapisu wideo hi8 w latach 1993-1994 i skompilowane w filmowy obraz niemal 30 lat później. Zobrazowane prowincjonalne Chiny, w których żywa jest jeszcze tradycja przodków, dziś po nagłych zmianach ekonomicznych i społecznych na zawsze odeszły w przeszłość. Film jest eseistyczną refleksją na temat skomplikowanej historii tego kraju jak również samego medium filmowego.

Kinooczna kronika zdarzeń wizualnych filmów Trinh T. Minh-ha

Wyjątkową poetykę filmów reżyserki tłumaczy koncepcja interwału. Trinh T. Minh-ha w książce Cinema Interval sytuuje swoją twórczość w kontekście koncepcji Dzigi Wiertowa. „Zdaniem Trinh T. Minh-ha to właśnie interwały oraz związane z nimi odstępy między kadrami stanowią podstawę robienia filmów […]. Czyli, jak określił to Wiertow, stanowią ‘[…] prawdziwą kinooczną kronikę – niezwykle szybki przegląd objaśnianych z pomocą kamery zdarzeń wizualnych’” – czytamy w książce „Refleksje zza kamery. Reżyserki o kinie i formie filmowej”.

„(…) w przywołanym przez Trinh T. Minh-ha jednym z dawnych chińskich stylów pisania (Small Seal Script) ‘znak kaligraficzny dla słowa Jian, które oznacza interwał, przestrzeń, podział, ukazuje wejście z księżycem w środku’. […] Trinh T. Minh-ha podkreśla, że ‘obraz księżyca w drzwiach przywołuje otwarcie przejścia […]’” – przybliża teorie Trinh T. Minh-ha prof. dr hab. Małgorzata Radkiewicz. 

Trinh T. Minh-ha jest laureatką wielu nagród i stypendiów m.in. Wild Dreamer Lifetime Achievement Award 2014, Women's Caucus for Art Lifetime Achievement Award 2012; nagrody „Trailblazers” przyznawanej na MIPDOC w Cannes; The American Film Institute Award for Independent Film and Video Artists, znanej jako Nagroda Mai Deren. 

Książka „Refleksje zza kamery. Reżyserki o kinie i formie filmowej” jest dostępna pod tym linkiem w cenie 42 zł: https://www.againstgravity.pl/films/refleksje-zza-kamery

Kuratorki retrospektywy: prof. dr hab. Małgorzata Radkiewicz, dr Gabriela Sitek.

Pierwsza w Polsce retrospektywa filmów Trinh T. Minh-ha jest organizowana w ramach 20. Festiwalu Filmowego Millennium Docs Against Gravity we współpracy z Instytutem Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Partnerem retrospektywy jest Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie.